Goły jak święty turecki

Słyszeliście kiedyś powiedzenie "goły jak święty turecki" ? Mnie ono dosyć mocno zastanawiało, bo wydaje się kompletnie oderwane od rzeczywistości: po pierwsze pojęcie "świętych" w islamskiej Turcji absolutnie nie jest tożsame z naszym rozumieniem tego słowa, a po drugie nagość w tym kontekście już zupełnie nie ma sensu!

A jednak sens udało mi się odnaleźć!
Okazuje się, że wyjaśnienie tego powiedzenia tkwi głęboko w naszej historii i żeby je zrozumieć, trzeba się cofnąć do XVI wieku. Wtedy to marszałek wielki litewski Mikołaj Krzysztof Radziwiłł wybrał się na pielgrzymkę do Ziemi Świętej, która wiodła przez kilkanaście krajów i trwała dwa lata. Z podróży imć marszałek napisał pamiętniki, które zostały wydane pod tytułem "Peregrynacja albo Pielgrzymowanie do Ziemie Świętej". Zawierają one między innymi następujący opis derwisza muzułmańskiego:  „Znajdują się też tu ludzie, którzy się za nabożne udawają, tak w zimie jak i lecie nagucko bez wszego zgoła okrycia chodzą, głowę i brodę ogoliwszy. Napadłem (tj. napotkałem) w Damaszku na jednego i zrozumiałem, że szalony, ale gdym pytał, powiedziano: że to człek święty i żywota niewinnego, który światem i doczesnym szczęściem pogardziwszy, na ziemi anielski żywot prowadzi”. Faktycznie, dla litewskiego arystokraty takie zwyczaje mogły być lekkim szokiem, a ponieważ jego pamiętniki zdobyły sporą popularność, opis "tureckiego świętego" (określony przez samego autora pogardliwie jako "Owoc tureckiej wiary") wszedł do powszechnego użycia właśnie w takim kształcie.

Przy okazji  moich lingwistycznych poszukiwań znalazłam też wyjaśnienia wyrażenia "zbisurmanić się", które ma bezpośredni związek z historią o gołych świętych tureckich. Otóż w języku staropolskim funkcjonowało słowo "bizun" oznaczające batog wyrabiany ze skór lub ogonów żubrzych. Takim własnie bizunem siedzący na ulicach nadzy tureccy derwisze bili się po plecach dla wzbudzenia litości przechodniów i otrzymania jałmużny. Na fali skojarzeń powstał czasownik "zbisunić się", który potem zmienił formę na "zbisurmanić się", a oznaczał ni mniej ni więcej, tylko "stanie się podobnym Turkom, poturczenie się, przyjęcie wiary mahometańskiej". Tak naprawdę dopiero całkiem niedawno określenie to rozszerzyło swoje znaczenie także do innych form nieposłuszeństwa wobec obowiązujących reguł. Ciekawe, prawda?


Przy pisaniu powyższego posta korzystałam z następujących źródeł: 
Z dziejów powiedzeń i nazw, 
Encyklopedia staropolska